Onderstaand artikel verscheen in Dd 0. Dd (Dutch designers Magazine) wordt uitgegeven door de BNO, Beroepsvereniging Nederlandse Ontwerpers. Dd is verkrijgbaar in boek- en museumwinkels en ook te bestellen via bno.nl.
Fail better – Sessie met Vincent de Boer
Onweerstaanbare creativiteit, zichtbaar verbonden met de traditie van het vakgebied. Vincent de Boer houdt zich bezig met experimentele kalligrafie en typografie en werkt, al dan niet in samenwerking met anderen, veelal autonoom. Zijn handwerk vergt buitengewone vaardigheid en penseelvoering. Grafisch ontwerper Henk-Jan Panneman bezocht Vincent in zijn atelier met de vraag: “Kan je mij dat ook leren?”
_ _ _
Als grafisch ontwerper heb ik contact met uiteenlopende opdrachtgevers en creatieve collega’s, vaak in een bemiddelende rol. Mijn vakgebied is breed en heeft veel raakvlakken met andere specialismen waarvan ik iets kan leren. De eenentwintigste eeuw schreeuwt om creatieve oplossingen voor wereldwijde vraagstukken, en iedereen probeert iets bij te dragen om de wereld een stukje beter, leuker of mooier te maken. In deze serie wil ik daar de schijnwerper op zetten en meer inzicht krijgen in het werk en denken van specialisten, door te proberen een vaardigheid te leren in een kort tijdsbestek. Kort genoeg om die expert niet te overvragen, lang genoeg om er iets van op te steken. Misschien lukt dat heel goed, misschien niet – falen hoort bij het leerproces.
Penselen als vriend
Op een hemelsblauwe Hemelvaartsdag beland ik op Park Vliegbasis Soesterberg. Op het terrein staan her en der de bomvrije shelters waarin tijdens de Koude Oorlog de F15’s waren ondergebracht. Ik moet even zoeken maar dan zie ik Vincent staan zwaaien. Stapvoets rijdend word ik naar ‘zijn’ hangar getaxied. Onder die betonnen koepel hebben hij en drie collega-kunstenaars hun ateliers gebouwd. Het is nog maar kort geleden dat de vliegbasis is gesloten, maar de strijdbaarheid hangt nog in de lucht.
“Ik ben het dus totaal niet eens met het idee dat je snel even iets kan leren”, valt Vincent met de deur in huis: “Wat wel kan: enthousiasmeren. Effetjes dit, effetjes dat, daar houd ik niet van.” Aandacht en toewijding aan het vakgebied is heel belangrijk, dus hij is kritisch op het hapsnapgehalte van de huidige cultuur, dat mensen na een cursus of workshop hun LinkedIn-profiel meteen updaten met een nieuwe skill. Vooral jongeren kunnen in deze tijd “bijna alles met een druk op de knop voor elkaar krijgen en verliezen hiermee uit het oog wat het is om ergens moeite voor te doen.”
Als het gaat om ambachten leren is Vincent wel gecharmeerd van het Aziatische meester-leerlingmodel waarbij pak ’m beet de eerste tien jaar volledig in het teken staan van oefenen. Discipline en toewijding dus, júíst ook voor de leuke dingen: “In Japan heb ik geleerd wat het betekent voor een maatschappij als onverschilligheid niet bestaat. Als jij in Japan verpakkingen maakt voor een melkpak, dan ga je daar week in, week uit, jaar in, jaar uit helemaal in op. Het lijkt in eerste instantie een pietluttige activiteit maar op het eind heb je wel het allerbeste melkpak. Je creëert daarmee waarde voor anderen en jezelf, en dat voelt geweldig.”
Die liefdevolle aandacht voor materiële zaken en het verlangen naar diepgaande kennis daarover spreekt ook uit de achterwand van Vincents atelier, die geheel behangen is met penselen en kwasten in alle soorten en maten. Met sommige penselen heeft hij zo’n goede relatie dat ze een soort vriend zijn geworden. Maar hij heeft niks op met het gangbare materialisme zoals we dat hier kennen, waarbij auto’s en andere spullen dienen als lege statussymbolen.
Gevecht met jezelf
Herhaling is een opvallend element in de serietekeningen van Vincent: vrijwel dezelfde tekening die keer op keer wordt herhaald op hetzelfde vel papier. “Hoe vaak je iets ook herhaalt, uiteindelijk kan je iets nooit exact herhalen. Dat is natuurlijk geweldig, dat je je dat op een bepaald moment gaat realiseren.” Door heel veel te oefenen krijg je veel beheersing en controle.
Toch zit er in het gebaar van de handeling ook altijd een element van imperfectie. Het is immers een menselijke handeling. Daar zit een soort spanning tussen, toch? “Zeker weten. En ik denk dat je je als kalligraaf – niet dat ik echt een kalligraaf ben maar daar is het wel mee begonnen – dat je je altijd wel verhoudt met Oost-Azië, al ligt dat niet voor iedereen zo aan de oppervlakte. In deze serie tekeningen bijvoorbeeld heb ik geprobeerd in één lijn een tekening te maken, dus one-stroke-tekeningen. Dan gaat het om het moment dat je het penseel neerzet zonder dat je hem loslaat, dan creëer je een enorme spanning in dát moment – en die lijn is een soort vertegenwoordiger van die spanning. Het gaat dan dus niet meer om wát je aan het tekenen bent, maar hóe je het getekend hebt. En dát je het getekend hebt. De energie van het moment vertelt me dan of het een goede tekening is of niet.”
Als je dan zo’n tekening herhaalt, als een soort choreografie, kan er een spanningsopbouw in de sessie zitten, met een telkens andere energie: “Bij de eerste ben je blij. Bij de tweede probeer je het vast te houden. De derde denk je: het heeft geen zin om het vast te houden. De vierde… gaat-ie mega goed, dan word je overmoedig en die vijfde verpest je. Ja, de kracht van herhaling, maar het levert ook een gevecht met jezelf op.”
_
Improvisatie
De komende maanden is Vincent nog erg druk met de video voor jazzband Ill Considered. Op de grond ligt een grote stapel tekeningen die al gescand zijn en een kleinere stapel die nog aan de beurt is. Het is een enorme klus waar hij met Hans Schuttenbeld van het collectief High on Type aan werkt. De band krijgt het pas te zien in de opnamestudio in Londen terwijl ze in one take een improvisatietrack opnemen voor de animatie. Een omgekeerde volgorde van wat gebruikelijk is voor videoclips. Vervolgens worden de ruim 4.000 tekeningen verdeeld over de albumhoezen zodat elke koper van het vinyl precies één seconde (12 tekeningen) van de animatie krijgt. Een crossmediaal kunstwerk wordt het, in november te koop.
_
Goed en slecht nieuws
Ik vraag me hardop af wat ik van Vincent kan leren. Fatsoenlijke letters tekenen, laat staan kalligrafiekunst, dat kan ik wel vergeten in een middagje. Focus en concentratie dan? Dat zou voor mij wel zinvol zijn, ik ben namelijk nogal snel afgeleid. Welke dingen kun je leren en welke niet?
We houden het praktisch: een basale oefening met penseel en inkt. “Maar”, zegt Vincent alvast, “ik denk niet eens dat we letters gaan schrijven.” Hij heeft weleens workshops gegeven in te weinig tijd. “Ik zeg dan tegen de mensen: Er is goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws is dat we een hoop plezier gaan hebben en het slechte nieuws is dat je moet accepteren dat er niet iets moois uit gaat komen, haha.”
Met een verfijnd Japans vulpotloodje en een houtbewerkersgereedschap zet ik lijnen op papier, waartussen straks het penseelwerk moet gebeuren. Vincent doet voor. De regelhoogte wordt vier keer de penseelbreedte. Potloodlijnen hoeven niet uitgegumd te worden. Als je het fout doet: niet corrigeren. Het penseel dat ik krijg toebedeeld heeft lang niks gedaan en moet nog ‘wakker worden’: flink in de inkt soppen en even uitsmeren. “Mijn favoriete inkt komt trouwens gewoon uit Apeldoorn.” Vincent moet weleens wat meenemen voor vrienden in het buitenland.
_
Specialisatie
Het verschil tussen generalisme en specialisme is een thematiek die Vincent bezighoudt: “Ik denk dat mensen mij echt als een specialist zullen zien, maar ik ervaar dat niet zo. Als ik ‘gewoon kalligraaf’ was geworden, dan had ik tien jaar geleden moeten stoppen en op díe plek de verdieping moeten zoeken. Maar ik hecht er veel waarde aan om van één onderwerp heel veel te snappen en als je dat dan hebt geleerd, dán ga je experimenteren. In mijn praktijk heb ik zo mijn eigen specialisme ontwikkeld; eerst de kalligrafie en daarbinnen heb ik dan mijn niche van experimentele penseelbezigheden. En dat heeft dan niet per se alleen met het Latijnse alfabet te maken, maar ook met kanji of figuren maken.” Kanji is een Japans schrift. Eén teken kan op zichzelf iets vertellen, een fascinerend gegeven. Wanneer is iets een letter, een betekenisdrager, en wanneer is het iets anders? “Dat vind ik heel interessant. Maar ook de positie van de vorm. Voor mij is de letter een heel mooi symbool, een metafoor van informatieoverdracht eigenlijk.”
_
We beginnen schijnbaar simpel met rechte verticale lijnen trekken, maar ik zie dat het begin van mijn lijn te dun is en dat op het moment dat ik het penseel ga trekken de lijn breder wordt. “Je wilt eigenlijk dat hij over de gehele lengte precies even breed is.” Vincent doet het nog maar eens voor met zijn rechterhand, hoewel hij links is. En ik voel met enthousiasme en ongemak hoe het is om een leerling te zijn die iets probeert wat hij niet beheerst. Maar onder Vincents aansporing komt er in tien streepjes al verbetering.
Dan gaat hij verder op zijn eigen manier, met het penseel in zijn linkerhand, waarbij de linkerarm het ‘verse’ werk omarmt om geen vlekken te maken. “Hoe harder je duwt, hoe meer kracht er op komt en hoe meer rommel het penseel maakt als je hem loslaat.” Ik probeer, net als hij, de witruimtes te schrijven in plaats van het zwart. Het streven is om het witte lijntje constant te krijgen. De inkt in het penseel droogt op, waardoor er per ongeluk prachtige grijs vervagende streepjes ontstaan.
_
Concentratie
Om de concentratie te bevorderen houdt Vincent geregeld een telefoonloze dag: ’s avonds gaat de telefoon uit, die blijft de volgende dag uit en gaat pas de daaropvolgende ochtend weer aan: “Multitasken bestáát niet.” Een aanrader.
_
“Hoe rechterop het penseel, hoe moeilijker het wordt, motoriek gezien, maar hoe makkelijker het wordt om de controle uit te voeren op de beweging.” En terwijl Vincent soepeltjes zwierige lettervormen op papier danst, verschijnen er onder mijn hand houterige minuskels. “Als je iets aan het leren bent, moet je niet bezig zijn met het idee dat je iets moois wil maken. Vaak bij studenten doe ik even zo: het penseel uitstrijken op iemands vel, zodat het een rommeltje wordt.” Op mijn eerste oefenvel strijkt meester Vincent zijn penseel schoon. “Dan heb je dat alvast gehad.”
Ik weet nu een beetje hoe je een penseel moet vasthouden. Het vraagt langdurige oefening om je zulk handwerk ook eigen te maken. Als ik de volgende dag een schetsboek vol penseel met inspirational quotes vraag ik me af welk niveau voor mij haalbaar zou zijn. Ik neem me voor om hier binnenkort in elk geval een paar dagen al mijn aandacht en geduld op te richten.
Oefenvel van Henk-Jan met penseelstreken.
Zie ook Vincentdeboer.nl.
Dd Magazine is ontworpen door Studio De Ronners.